در دنیای پزشکی امروز، درمان با اکسیژن برای بیماران مبتلا به هیپوکسمی مزمن و بسیاری از بیماری‌های تنفسی دیگر به بخشی جدایی‌ناپذیر از مراقبت‌های خانه و بیمارستان تبدیل شده است؛ اما چیزی که اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و گاه کمتر به آن توجه می‌شود، مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز است؛ موضوعی که مستقیماً بر طول عمر بیماران، توانایی فعالیت روزمره، سلامت قلب و مغز و حتی کیفیت خواب آنان تأثیر می‌گذارد. هر چقدر ساعات بیشتری اکسیژن‌تراپی به‌شکل علمی و مطابق نسخه انجام شود، نتیجه بهتری برای بقا، بهبود عملکرد و پیشگیری از عوارض خواهد داشت. با ما همراه باشید.

اهمیت علمی مدت‌زمان استفاده و نقش آن در درمان

مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز به‌شکل واقعی، چیزی فراتر از یک عدد ساده است. این مدت در حقیقت یک متغیر کلیدی برای موفقیت اکسیژن‌تراپی طولانی‌مدت یا همان LTOT محسوب می‌شود. اگر فشار اکسیژن خون (PaO₂) فرد به زیر ۵۵ میلی‌متر جیوه یا اشباع اکسیژن (SpO₂) به زیر ۸۸ درصد برسد، بافت‌هایی مثل قلب و مغز در معرض آسیب‌های جدی قرار می‌گیرند.

سه مکانیسم مهم در این موضوع نقش دارند:

• کاهش فشار روی بطن راست قلب؛
• بهبود متابولیسم بافتی؛
• پیشگیری از افزایش غیرعادی تولید گلبول قرمز.

اما نکته کلیدی این است که این مزایا کاملاً وابسته به «دوز» دریافت اکسیژن است. براساس مطالعات معتبر (MRC و NOTT)، استفاده حداقل ۱۵ ساعت از دستگاه اکسیژن ساز در روز می‌تواند مرگ‌ومیر را ۴۰ درصد کاهش بدهد و هر ساعتی که اضافه شود، این سود بیشتر خواهد شد؛ پس اگر اجاره اکسیژن ساز در تهران یا سایر شهرهای کشور را در برنامه خود دارید، این نکته را حتماً باید مدنظر قرار بدهید.

فاکتورهای مؤثر در تعیین مدت‌زمان اکسیژن‌تراپی

چندین عامل در تعیین مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز دخیل هستند که پزشک براساس آن نسخه می‌نویسد. نخست، شدت هیپوکسمی مطرح است: در موارد بسیار شدید (PaO₂ کمتر از ۵۵ میلی‌متر جیوه)، تجویز اکسیژن به‌صورت مداوم ۱۸ تا ۲۴ ساعت در شبانه‌روز توصیه می‌شود؛ اما اگر کمبود اکسیژن فقط در حین خواب یا فعالیت اتفاق می‌افتد، ممکن است به مصرف متناوب محدود شود.

الگوی فعالیت روزانه نیز در تعیین مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز مهم است؛ اگر بیمار هنگام راه رفتن یا فعالیت دچار افت اکسیژن می‌شود، باید حتماً در این بازه‌ها از دستگاه استفاده کند. در بیماران با اختلالات همراه مانند نارسایی قلب راست، فشار شریان ریوی بالا یا پلی‌سایتمی، اهمیت استفاده طولانی‌مدت حتی بیشتر می‌شود و معمولاً توصیه به حداقل ۱۵ ساعت در روز می‌شود.

راهنماهای بالینی و ساعت پیشنهادی مصرف

مطالعات بالینی و راهنماهای تخصصی همگی بر این موضوع تأکید دارند که مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز باید حداقل ۱۵ ساعت در شبانه‌روز باشد و هرچه به ۲۴ ساعت نزدیک‌تر شود، نتایج درمان بهتر خواهد بود. به‌عنوان نمونه، طبق توصیه انجمن قفسه سینه آمریکا (ATS 2023) و راهنمای GOLD 2024، برای بیماران با هیپوکسمی شدید یا بیماری قلبی-ریوی، مصرف حداقل ۱۵ تا ۱۸ ساعت در شبانه‌روز توصیه شده است. حتی نتایج یک مطالعه بزرگ در NEJM نشان داد که استفاده ۲۴ ساعته نسبت به ۱۵ ساعت، میزان بستری به‌علت نارسایی قلبی را ۸ درصد کاهش داده است.

دسته‌بندی عملی الگوی مصرف اکسیژن

مصرف اکسیژن به چهار دسته کلی تقسیم می‌شود: مصرف مداوم (Continuous LTOT) یعنی ۱۸ تا ۲۴ ساعت در روز، مصرف فقط شبانه (Nocturnal LTOT) برای افرادی که مشکل اکسیژن عمدتاً شب اتفاق می‌افتد، اکسیژن در حین فعالیت (Ambulatory Oxygen) و درمان پالسی متناوب برای شرایط خاص. انتخاب نوع و مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز وابسته به وضعیت بیمار است.

جدول مقایسه‌ای زیر، مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز و تأثیر آن بر پیامدهای موجود را نشان می‌دهد:

گروه بیماران	مدت‌زمان پیشنهادی (ساعت/روز)	تأثیرات کلیدی
هیپوکسمی شدید پایدار	۱۸–۲۴	کاهش مرگ‌ومیر، بهبود عملکرد قلب و مغز
کمبود اکسیژن شبانه یا فعالیتی	بسته به وضعیت، شب/فعالیت	پیشگیری از افت اکسیژن حین خواب یا حرکت
بیماران با فشار شریان ریوی بالا	حداقل ۱۵ تا ۲۴	کاهش عوارض قلبی و بستری
نیاز متناوب یا مرزی	در صورت نیاز	کاهش ریسک عوارض پس‌از فعالیت یا پرواز

عمر مفید و توانایی دستگاه اکسیژن‌ساز؛ محدودیت‌ها و راهکارها

بسیاری از خانواده‌ها دغدغه دارند که آیا دستگاه از نظر فنی می‌تواند این ساعات طولانی را تأمین کند یا نه؟ بیشتر کنسانتراتورهای خانگی برای کارکرد تا ۳۰ هزار ساعت طراحی شده‌اند؛ معادل ۵ سال استفاده روزانه ۱۶ ساعت یا بیش‌از ۳ سال استفاده ۲۴ ساعته. پس‌از این مدت، ممکن است خلوص اکسیژن کاهش بیاید و نیاز به سرویس یا تعویض بستر زئولیت باشد.

دستگاه‌های پرتابل با باتری، بسته به تنظیم و ظرفیت، عموماً بین ۳ تا ۱۳ ساعت کار می‌کنند و پس‌از ۳۰۰ سیکل شارژ، زمان عملکردشان کاهش می‌یابد. به‌همین‌دلیل، انتخاب مدل مناسب، داشتن باتری یدک و سرویس منظم دستگاه، لازمه پوشش‌دهی کامل برای مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز است.

نگهداری، پایش و ارزیابی استفاده واقعی از دستگاه اکسیژن ساز

برای اطمینان از کافی‌بودن ساعات مصرف، لازم است به‌طور منظم اکسی‌متری خانگی و شبانه انجام شود. اگر در طول خواب یا فعالیت اشباع اکسیژن به زیر ۸۸ درصد برسد، باید مدت‌زمان مصرف را افزایش داد. همچنین توصیه می‌شود هر شش ماه یک بار، نسخه پزشک و ساعت مصرف بازبینی شود. برخی دستگاه‌های جدید، گزارش زمان واقعی کارکرد را برای پزشک ارسال می‌کنند تا اختلاف بین نسخه و مصرف واقعی مشخص شود و اقدامات اصلاحی به‌موقع صورت بگیرد. طبق گفته وب‌سایت masvidahealth.com در هنگام استفاده از دستگاه اکسیژن‌ساز موقعیت‌های خاصی وجود دارد که در صورت مواجهه با آن‌ها باید فوراً به پزشک مراجعه کنید:

“Experiencing severe shortness of breath that is not alleviated by adjusting your oxygen flow. Feeling chest pain or discomfort, which could indicate a serious condition such as a heart attack. Noticing a significant and unexplained drop in your oxygen saturation levels.”

«تنگی نفس شدید که با تنظیم جریان اکسیژن کاهش نمی‌یابد. احساس درد یا ناراحتی در قفسه سینه که می‌تواند نشان‌دهندۀ یک بیماری جدی مانند حمله قلبی باشد. یا وقتی‌که متوجه کاهش قابل‌توجه و غیرقابل‌توضیح در سطح اشباع اکسیژن خود شوید.»

یکپارچه‌سازی استفاده از اکسیژن ساز با سبک زندگی و درمان‌های کمکی

مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز باید با سایر جنبه‌های سبک زندگی و درمان ترکیب شود. بهبود وضعیت تغذیه، شرکت در برنامه‌های توان‌بخشی ریوی، کاهش استرس و درمان اختلالات خواب می‌تواند نیاز به ساعات طولانی اکسیژن را کاهش بدهد. برنامه‌ریزی دقیق برای سفر یا پرواز نیز اهمیت دارد؛ طبق مقررات، باتری باید دو برابر طول پرواز شارژدهی داشته باشد تا مصرف اکسیژن در طول سفر قطع نشود.

سخن پایانی

در اغلب کشورهای پیشرفته، بیمه‌های پایه پس‌از تأیید نیاز واقعی (SpO₂ زیر ۸۸ درصد) هزینه اکسیژن‌تراپی را پوشش می‌دهند؛ اما مدت و ساعات مصرف باید دقیقاً در نسخه ذکر شود و هر سال مورد بازبینی قرار بگیرد. نکته مهم این است که دستگاه و محدودیت‌های فنی نباید نسخه پزشکی را محدود کند، بلکه باید با انتخاب دستگاه مناسب و رعایت نگهداری، امکان استفاده ۲۴ ساعته در صورت نیاز فراهم شود. در پایان باز هم باید تأکید کرد که مدت زمان استفاده از دستگاه اکسیژن ساز حاصل تعادل بین سه عامل است: نیاز فیزیولوژیک بیمار، توان فنی دستگاه و شرایط زندگی. رعایت توصیه‌های بالینی، پایش منظم وضعیت بیمار و انتخاب دستگاه مناسب، سه ضلع کلیدی برای اکسیژن‌تراپی موفق و بهبود بقا است.