یکی از ابعاد مهم سلامت معنوی رضایت شغلی است، در واقع سلامت معنوی زمانی حاصل می شود که فرد بتواند به وظایف خود راضی بوده و در محیط کاری خود با همکاران خود روابط کاری مثبت و سازنده برقرار کند. این حالت از تبدیل شدن زندگی به فرآیند یکنواخت و بی روح کارمند که معمولاً منجر به کاهش بهره وری و رضایت فردی می شود جلوگیری می کند.
در همین رابطه خبرنگار مهر با عبدالله سلطانی شایان، نماینده ولی فقیه در دانشگاه بقیه الله گفتگو داشت
برای دستیابی و ایجاد سلامت معنوی چه نکاتی را باید رعایت کرد؟
سلطانی شایان: برای دستیابی به سلامت معنوی، نیاز به پیروی از چارچوب خاصی است که بتواند مولفه های روانی و معنوی را در کنار هم قرار دهد. این چارچوب به افراد کمک می کند تا در مسیر سلامت معنوی گام بردارند و به تعادل مطلوب بین کار، زندگی و رضایت شخصی دست یابند. هر فردی با توجه به ویژگی ها و شرایط منحصر به فرد خود مسیر خاصی برای رسیدن به سلامت معنوی خواهد داشت و نمی توان برای همه یک نسخه واحد صادر کرد.
در فرآیند سنجش سلامت معنوی، روحیه، شخصیت و وضعیت روحی افراد باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد. به خصوص در محیط های کاری، مدیران باید قبل از انتخاب نیروی کار، سلامت روان و توانایی تحمل فشارهای شغلی را در فرد ارزیابی کنند. این ارزیابی ها شامل تست های روانشناسی و مصاحبه های تخصصی است که به تعیین افراد مناسب برای هر موقعیت شغلی کمک می کند.
از دیدگاه دینی، سلامت معنوی را می توان به دو صورت تعریف کرد. عده ای با نگاهی متمرکز به زندگی دنیوی و فلسفه غرب، سلامت معنوی را به گونه ای تعریف می کنند که بیشتر بر دنیای کنونی و ارزش های زمینی تمرکز دارد.
در حالی که گروهی دیگر سلامت معنوی را در چارچوب باورهای دینی با محوریت زندگی پس از مرگ، برزخ و معاد می بینند، این دیدگاه تعریف متفاوت و عمیق تری از سلامت معنوی ارائه می دهد. سلامت معنوی مفهومی چند بعدی و پویا است که باید در محیط های کاری و زندگی روزمره به طور همزمان مورد توجه قرار گیرد تا رضایت فردی و بهره وری سازمانی افزایش یابد.
تفاوت دیدگاه دنیوی و معنوی در جهان بینی چیست؟
سلطانی شایان: سلامت معنوی مفهومی چندوجهی است که درک صحیح آن مستلزم توجه به جهان بینی و نگرش افراد است. یکی از مولفه های مهم سلامت معنوی، صبر است، اما میزان و نوع صبری که برای هر فرد و موقعیتی انتظار می رود تفاوت چشمگیری دارد، این تفاوت ها ریشه در نوع نگاه به زندگی و دنیا دارد.
اگر سلامت معنوی را فقط از منظر دنیوی و مادی بررسی کنیم، برداشت ها و تعاریف محدود و متفاوتی خواهیم داشت که ممکن است منجر به سوء تفاهم شود. مثلاً وضعیت سخت مردم غزه را نمی توان با دو معیار و ادبیات متفاوت تفسیر کرد. اگر نگاه ما به زندگی مبتنی بر نظام مادی و دنیوی باشد، تعاریف مختلفی از صبر و تاب آوری خواهیم داشت، اما وقتی سلامت معنوی را در چارچوب باورهای اخروی و معنوی بررسی می کنیم، مفهوم صبر به کلی تغییر می کند و پاسخ های عمیق تری به چالش های زندگی می دهد.
سلامت معنوی باید با توجه به هر فرد و شرایط خاص فرد تعریف شود. اولین گام در این مسیر، تعیین جهان بینی خاص و تعریف یک مدینه فاضله شخصی یا اجتماعی است که فرد بر اساس آن اهداف و ارزش های معنوی خود را تنظیم می کند. برای رسیدن به این اهداف باید از صبر و بردباری مناسب در ابعاد فردی و اجتماعی زندگی استفاده کرد و این میزان صبر در افراد مختلف می تواند متفاوت باشد.
سلامت معنوی منحصر به مفاهیم دینی نیست و نمی توان آن را صرفا در چارچوب آموزه های دینی تعریف کرد. روانشناسی معنویت، به ویژه شاخه ای به نام «معنویت درمانی»، سلامت معنوی را حالتی فراتر از بدن و جهان مادی می داند. بر اساس این دیدگاه، هر فردی دارای یک بعد معنوی است که ممکن است به اشکال مختلف ظاهر شود; به عنوان مثال، ارتباط با یک وسیله، یک پرنده یا هر نماد معنوی دیگری می تواند بخش مهمی از سلامت معنوی او باشد.
اما در مرحله ارزش گذاری، سطح و کیفیت معنویت ارائه شده توسط اسلام با معنویت ارائه شده در نگاه دنیوی متفاوت است. اما نکته مهم این است که برای تعریف و بررسی سلامت معنوی نباید به تعاریف دینی یا دنیوی اکتفا کرد; بلکه باید به صورت جامع و فراگیر انجام شود که همه ابعاد انسانی و فردی را در برگیرد.
تعیین اهداف در سلامت نیاز معنوی چیست؟
سلطانی شایان: وزارت بهداشت به عنوان متولی اصلی و راهبردی حوزه سلامت معنوی، مسئولیت سنگینی در این زمینه بر عهده دارد. گام اول، تعریف اهداف روشن و مشخص در زمینه تربیت و ارتقای سلامت معنوی است تا جهت حرکت در این عرصه به صورت هدفمند و علمی شکل گیرد. بنابراین بکارگیری افرادی که سلامت معنوی را درک کرده و تجربه کرده اند از اهمیت ویژه ای برخوردار است و وزارت بهداشت باید با معرفی و حمایت از این افراد نقش خود را به درستی ایفا کند.
یکی از وظایف مهم وزارت بهداشت شناسایی و معرفی اساتید برجسته در حوزه سلامت معنوی است. این افراد باید دغدغه کمک به دیگران را داشته باشند و بتوانند در بهبود خدمات سلامت معنوی نقش موثری ایفا کنند. در حوزه پزشکی و سلامت متاسفانه نگاه ها گاهی محدود و بی اثر است و تمرکز لازم بر تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد که بتواند خدمات شایسته ای ارائه کند کمتر دیده می شود. وزارت بهداشت باید با برنامه ریزی دقیق و استفاده از بهترین نیروهای متخصص، چارچوب و مسیر توسعه سلامت معنوی را در کشور هدایت کند.
در کنار وزارت بهداشت، وزارت فرهنگ نیز نقش اساسی در بهره گیری از نیروی انسانی متخصص و ترویج فرهنگ سلامت معنوی دارد. این وزارتخانه با همکاری نزدیک وزارت بهداشت می تواند بستر مناسبی را برای آموزش و ارتقای سلامت معنوی فراهم کند تا این مفهوم مهم به صورت علمی و کاربردی در جامعه توسعه یابد.
در کنار اهمیت سلامت معنوی، باید توجه داشت که فضای این رشته به سرعت در حال تبدیل شدن به یک محیط تجاری است. کسب و کار مشابه روندی که در روانشناسی دیده می شود، برخی افراد بدون تخصص کافی وارد بازار مشاوره و کارگاه های آموزشی مرتبط با سلامت معنوی شده اند و از این طریق به سود شخصی می رسند. این موضوع مستلزم نظارت دقیق و تنظیم قوانین مناسب است تا سلامت معنوی به درستی حفظ شود و به جای تبدیل شدن به یک تجارت صرف، به عنوان یک خدمت واقعی به جامعه ارائه شود.
سلامت معنوی چه تاثیری بر تاب آوری انسان دارد؟
سلطانی شایان: مفهوم سلامت معنوی از دیدگاه فلسفی ملاصدرا نگرش عمیق و متفاوتی را نسبت به رابطه روح و بدن ارائه می دهد. بر اساس این دیدگاه، انسان ترکیبی است که در آن جسم و روح به هم پیوسته و بر یکدیگر تأثیر می گذارند، اما روح دارای جایگاه برتر و برتری است. ترجیح داده شده است بر خلاف تصور رایج که بدن را مرکز می دانند، ملاصدرا معتقد است که روح نیروی اصلی و هدایت کننده است و بدن تنها بازتاب و مظهر تعالی و عظمت روح است.
هر چه روح انسان بالاتر و بلندتر باشد، بدن او توانایی خود را برای حفظ خود بهتر نشان می دهد. این موضوع را می توان در تجربیات روزانه ما نیز مشاهده کرد; گاهی ممکن است بدن از خستگی ضعیف شود، اما روح انسان را با شوق و انگیزه و اراده قوی در مسیر بیداری و تلاش نگه می دارد. مثلاً فردی که در امتحان یا در راه رسیدن به هدف مهمی است ممکن است بدنش خسته شده باشد اما انگیزه و اشتیاق درونی او را ادامه دهد.
این دیدگاه فلسفی اهمیت سلامت معنوی را به خوبی نشان می دهد; بخشی که فراتر از بدن است و به بعد فراماده یا روح تعلق دارد. سلامت معنوی نیروی درونی است که به افراد قدرت تحمل و مقابله با مشکلات را حتی در شرایط سخت جسمی و بیماری های مزمن مانند سرطان می دهد.
در دوران کرونا یکی از مهم ترین آسیب ها به افرادی وارد شد که تحت استرس و اضطراب شدید قرار داشتند. افرادی که با پذیرش موقعیت و آرامش می توانستند استرس خود را مدیریت کنند، مقاومت بهتری در برابر مشکلات داشتند. از نظر روانشناسی پذیرش موقعیت و پرهیز از مشکلات بزرگ نمایی به حفظ سلامت روحی و روانی کمک می کند.
تجربه بیماران سرطانی نیز این موضوع را تایید می کند; هر چه ارزش و ارتباط روحی انسان بالاتر باشد و حالات درونی او بهتر باشد، حتی در شرایط سخت جسمانی، کیفیت زندگی و امید به بهبودی حفظ می شود. گاهی ممکن است ظاهر جسمانی بیمار دستخوش تغییرات و آسیب شود، اما سلامت روحی و قدرت روحی فرد نقش مهمی در تسکین و حفظ امید دارد.
امید در مواجهه با مشکلات چه قدرتی به انسان می دهد؟
سلطانی شایان: افرادی که در جو پایداری عزت نفس و سلامت معنوی قرار دارند، حتی پس از سال ها مواجهه با مشکلات شدید، همچنان شاداب و با اعتماد به نفس باقی می مانند. این سلامت معنوی برای آنها مایه قوت و آرامش است که باعث می شود در برابر مشکلات مقاومت کنند و انگیزه ادامه راه را حفظ کنند.
یک مثال ساده و عینی برای توضیح اهمیت سلامت معنوی، داستان پادشاهی است که در سرمای زمستان نگهبانان قلعه را می بیند. با وجود سرمای شدید، این نگهبانان بدون لباس گرم نگهبانی می دهند. پادشاه پیشنهاد می کند که برای آنها لباس گرم بفرستد، زیرا ممکن است در این سرما بمیرند. اما نگهبانان معتقدند که به این شرایط عادت کرده اند و خواهند ماند. واقعیت این است که اگر امید و حمایت واقعی دریافت نکنند، ممکن است زندگی خود را از دست بدهند، درست مانند کسانی که در شرایط سخت روحی و جسمی امید خود را از دست می دهند.
از سوی دیگر، در برخی مواقع مانند بیماران سرطانی که تصور می‌شود عمرشان محدود است، وقتی امید و سلامت معنوی ضعیف است، جسم و روح به تدریج خالی و ضعیف می‌شود. سلامت معنوی به این افراد کمک می کند تا با اعتقاد به وجود خدا و نظام مخلوقات مسیر زندگی خود را بشناسند و در این چارچوب حالت درونی خود را بهبود بخشند.
زندگی ما بین گذشته ای که رفته و آینده ای که نیامده خلاصه نمی شود، بلکه زندگی در لحظه حال جریان دارد. این دیدگاه زیربنای زندگی در لحظه و داشتن سلامت معنوی است که به ما کمک می کند نگرانی از گذشته و آینده را کنار بگذاریم و در لحظه حال با آرامش و رضایت زندگی کنیم.
سلامت معنوی نه تنها شادی را در لحظه به ارمغان می آورد، بلکه توانایی حفظ تعادل روانی و عاطفی را در شرایط سخت فراهم می کند. این ظرفیت کلید اصلی تاب آوری و پایداری در زندگی روزمره است.
