به گزارش خبرگزاری ایمنا، مصرف دارو یکی از مراحل اصلی درمان بیماری ها و بازگرداندن سلامتی است. اما این عمل زمانی مؤثر است که طبق تجویز پزشک، تحت نظر و با رعایت اصول علمی انجام شود. آنچه امروزه به عنوان «استفاده خودسرانه و غیرمنطقی از دارو» شناخته می شود، در بسیاری از خانواده ها به یک معضل رایج تبدیل شده است. مشکلی که نه تنها روند درمان را مختل می کند، بلکه می تواند سلامت طولانی مدت افراد را به طور جدی تهدید کند. هنگامی که بیمار بدون مشورت با پزشک دارو مصرف می کند، ممکن است مواد شیمیایی فعال دارو وارد قسمت های حساس بدن شود که مستعد آسیب هستند. این فرآیند به ویژه در مورد مسکن ها و آنتی بیوتیک ها می تواند عواقب جدی مانند خونریزی گوارشی، کاهش سلول های خونی، تشدید عفونت ها و ایجاد مقاومت میکروبی داشته باشد.
مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک ها یکی از چالش های جدی نظام سلامت در ایران و بسیاری از کشورهای جهان است. چالشی که در سال های اخیر با افزایش مراجعه بیماران بدون تجویز پزشک به داروخانه ها و مصرف دارو آنتی باکتریال برای بیماری هایی که ماهیت ویروسی دارند، ابعاد وسیع تری پیدا کرده است. اگرچه آنتی بیوتیک ها به عنوان یکی از موثرترین دستاوردهای علمی در تاریخ پزشکی به شمار می روند و نقش مهمی در کاهش مرگ و میر ناشی از عفونت های باکتریایی داشته اند، اما امروزه استفاده نادرست، غیر ضروری و غیر اصولی آن ها به یکی از تهدیدات سلامت عمومی تبدیل شده است. گزارش ها نشان می دهد که مقاومت آنتی بیوتیکی که نتیجه مستقیم مصرف خودسرانه و غیرمنطقی این داروها است، سالانه تعداد زیادی از بیماران را در معرض درمان های طولانی مدت، استفاده از داروهای قوی تر، بستری شدن مکرر در بیمارستان و حتی خطر مرگ قرار می دهد.
علاوه بر این پیامدهای مستقیم، بار اقتصادی ناشی از مقاومت آنتی بیوتیکی نیز قابل توجه است. افزایش طول درمان، نیاز به داروهای گرانتر، مراجعه مکرر به مراکز درمانی، افزایش هزینه های بستری و کاهش اثربخشی داروهای رایج فشار زیادی را بر خانواده ها و نظام سلامت وارد می کند. سازمان جهانی بهداشت در گزارش های متعددی نسبت به تبدیل شدن مقاومت میکروبی به یک «بحران جهانی» هشدار داده و مصرف غیرضروری آنتی بیوتیک ها را یکی از عوامل اصلی این تهدید معرفی کرده است.
در چنین شرایطی، آگاه سازی جامعه از عوارض مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک، اصلاح باورهای غلط و تقویت فرهنگ مصرف منطقی دارو بیش از هر زمان دیگری ضروری است. این گزارش با هدف بررسی علمی پیامدهای مصرف غیر منطقی آنتی بیوتیک ها و تبیین راهکارهای کاهش مقاومت میکروبی تهیه شده است و در ادامه نظرات یک داروساز بالینی و یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در این خصوص ارائه می شود.
بر اساس گزارش‌های رسمی، سوء مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل مقاومت باکتریایی در ایران و جهان در سال‌های اخیر بوده است. از سوی دیگر، تصور نادرست بسیاری از بیماران در مورد تأثیر آنتی بیوتیک ها بر عفونت های ویروسی مانند سرماخوردگی، یکی از دلایل اصلی مراجعه مستقیم به داروخانه ها و درخواست داروی بدون نسخه است. این تصور غلط که «هر تب یا التهابی را می‌توان با آنتی‌بیوتیک درمان کرد» نه تنها اشتباه است، بلکه به یکی از بزرگترین تهدیدات سلامت عمومی در دهه‌های آینده تبدیل شده است تا ابعاد مختلف این موضوع، نقش خانواده‌ها در استفاده منطقی از دارو، چالش‌های تشخیص نادرست عفونت‌ها، روش صحیح مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و خطرات مصرف همزمان با درد همراه با درد، بررسی شود. سید محمدرضا طباطبایی، داروساز بالینی گفتگویی داشتیم که مشروح آن را در ادامه می خوانید:
ایمنا: کاهش مصرف خودسرانه و غیرمنطقی دارو در خانواده ها به چه عواملی بستگی دارد؟
طباطبایی: مهم ترین عامل در کنترل مصرف خودسرانه مواد، آگاهی دقیق مردم از مفهوم «مصرف منطقی مواد» است. این مفهوم دارای سه جزء اساسی است: انتخاب داروی مناسب با توجه به شرایط بالینی بیمار، انتخاب دوز مناسب و انتخاب مدت زمان مناسب درمان. همه این موارد تنها زمانی امکان پذیر است که پزشک بر اساس تشخیص دقیق، سابقه بیماری، شرایط فیزیولوژیکی و نوع عفونت، داروی مناسب را تجویز کند.
اولین اشتباهی که معمولا در روند درمان دیده می شود، دخالت افراد غیر متخصص در تشخیص است. افرادی مانند خود بیمار، اعضای خانواده یا افرادی که تجربه مشابهی داشته اند. در چنین شرایطی دارویی انتخاب می شود که لزوماً با شرایط بیمار همخوانی نداشته باشد و همین موضوع باعث بروز عوارض، تشدید بیماری و یا تاخیر در شروع درمان صحیح می شود. بنابراین آموزش عمومی اصول تجویز و مصرف دارو باید در اولویت سیاست های سلامت قرار گیرد.
ایمنا: مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک در عفونت های ویروسی چه پیامدهایی دارد؟
طباطبایی: شاید رایج ترین اشتباه در بین بیماران استفاده از آنتی بیوتیک ها برای درمان بیماری های ویروسی باشد. مراجعه افراد به داروخانه ها و درخواست داروهایی مانند آموکسی سیلین یا آزیترومایسین برای سرماخوردگی و آنفولانزا نمونه بارز این رفتار است. آنتی بیوتیک ها فقط برای عفونت های باکتریایی موثر هستند، نه ویروسی. بنابراین استفاده از آنها در بیماری های ویروسی فایده ای ندارد.
استفاده غیرمنطقی از آنتی بیوتیک ها چندین پیامد مهم دارد. اول، خطر افزایش مقاومت میکروبی وجود دارد. به عنوان مثال، اگر بیمار در طول دوره سرماخوردگی بدون دلیل آزیترومایسین مصرف کند، ممکن است چند ماه بعد دچار عفونت باکتریایی واقعی شود. در آن زمان دیگر همان دارو برای او کارساز نخواهد بود، زیرا باکتری ها در برابر آن مقاوم شده اند. این امر روند درمان را دشوار و گاهی خطرناک می کند.
مشکل دیگر، آسیب به میکروبیوم برای بدن طبیعی است؛ به معنای مجموعه ای از باکتری های مفید است که نقش محافظتی در روده، پوست و سایر قسمت های بدن دارند. از بین رفتن این باکتری ها به دلیل استفاده نادرست از آنتی بیوتیک ها می تواند باعث عفونت های جدید، مشکلات گوارشی و ضعف سیستم ایمنی شود.
ایمنا: مصرف بیشتر یا کمتر از مقدار تجویز شده آنتی بیوتیک توسط بیمار چه عواقبی دارد؟
طباطبایی: دوز صحیح در درمان آنتی بیوتیکی بسیار مهم است. اگر بیمار دارو را بیش از مقدار تجویز شده مصرف کند، احتمال بروز عوارض جانبی به شدت افزایش می یابد. به عنوان مثال، آزیترومایسین می تواند در برخی موارد منجر به اختلالات ریتم قلب شود. این موضوع در بیمارانی که سابقه بیماری قلبی دارند یا افرادی که داروهای حساس مصرف می کنند خطرناکتر است.
از طرفی مصرف کمتر از مقدار تجویز شده نیز مضر است. زمانی که مقدار دارو برای رسیدن به غلظت درمانی کافی نباشد، باکتری ها به طور کامل از بین نمی روند و این بهترین شرایط برای ایجاد مقاومت باکتریایی است. در نتیجه بیماری به طور کامل درمان نمی‌شود و بیمار وارد چرخه شکست درمان، تشدید عفونت و استفاده از داروهای قوی‌تر می‌شود که می‌تواند گرانتر باشد. بحث برانگیزتر باشد
ایمنا: مدت زمان درمان با آنتی بیوتیک چقدر است و چه زمانی باید دارو را تعویض کرد؟
طباطبایی: یکی از اصول اصلی درمان عفونت های باکتریایی این است که علائم بیمار معمولاً باید طی 48 تا 72 ساعت پس از شروع مصرف آنتی بیوتیک بهبود یابد. اگر بعد از این مدت تب، درد، التهاب یا علائم عفونت کنترل نشود یا حتی بدتر شود، احتمالا آنتی بیوتیک انتخابی مناسب نیست.
در چنین شرایطی، پزشک باید دارو را با یک آنتی بیوتیک قوی تر یا با طیف گسترده جایگزین کند یا حتی به دنبال تشخیص های جایگزین باشد. گاهی اوقات علائمی که به عنوان عفونت باکتریایی تشخیص داده می شوند ممکن است در واقع به دلیل مشکل دیگری ایجاد شوند. بنابراین تداوم علائم بعد از سه روز علامت مهم و هشداردهنده ای است و باید مجددا مورد بررسی قرار گیرد. ادامه مصرف خودسرانه همان دارو در چنین شرایطی تنها باعث اتلاف وقت و افزایش خطر مقاومت میکروبی می شود.
ایمنا: با توجه به افزایش مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک ها و نقش آن در ایجاد مقاومت میکروبی، مهم ترین پیامدهای این رفتار در سطح فردی و همچنین در مقیاس سلامت عمومی چیست و با چه سیاست هایی می توان از ادامه این روند خطرناک جلوگیری کرد؟
طباطبایی: بحران مقاومت میکروبی زمانی رخ می دهد که باکتری ها در برابر اثرات آنتی بیوتیک ها مقاوم شده و توانایی این داروها در از بین بردن عامل بیماری زا کاهش می یابد. این فرآیند معمولا زمانی اتفاق می افتد که بیمار دارو را بدون نیاز واقعی، کمتر یا بیشتر از زمان مجاز یا با دوز نامناسب مصرف کند. بسیاری از مردم تصور می کنند که مصرف آنتی بیوتیک می تواند هر نوع تب، التهاب یا گلودرد را درمان کند، در حالی که بیشتر این علائم ناشی از بیماری های ویروسی مانند سرماخوردگی و آنفولانزا است و این گونه بیماری ها عموماً نیازی به آنتی بیوتیک ندارند. این تصور غلط باعث شده است که داروهایی مانند آموکسی سیلین و آزیترومایسین به طور گسترده ای بدون تجویز متخصص مورد استفاده قرار گیرند و به مرور زمان باکتری هایی ایجاد شود که به بسیاری از آنتی بیوتیک ها پاسخگو نیستند.
از سوی دیگر، مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک ها می تواند منجر به تخریب شود میکروبیوم منجر به بدن طبیعی؛ مجموعه ای از باکتری های مفید که نقش حیاتی در حفظ تعادل ایمنی و گوارشی در روده ها، پوست و سیستم های مختلف بدن دارند. هنگامی که این تعادل در اثر مصرف بی مورد آنتی بیوتیک ها به هم بخورد، فرد مستعد ابتلا به عفونت های ثانویه، اسهال، حالت تهوع، مقاومت دارویی و حتی اختلالات گوارشی مزمن می شود. علاوه بر این، مصرف بیش از حد آنتی بیوتیک ها در کودکان، سالمندان و بیماران مبتلا به بیماری های زمینه ای می تواند عوارض شدیدتری ایجاد کند و توانایی بدن در مبارزه با بیماری ها را تضعیف کند.
